SECULIER
Inhoud
Inleiding
Hoe de mens zijn god(en) bedacht en dat kennis daar een eind aan kan maken
Dat godsdienst niet de moeder is van de moraal
Gaat god voorbij?
Spinoza
Heb ik een vrije wil, of lijkt dat maar zo?
Seculiere hoop
Waar het allemaal goed voor is, boodschap aan mijn kleinkinderen
Heb ik een vrije wil, of lijkt dat maar zo?
Over dit onderwerp is in het verleden veel gedacht en geschreven, en het onderwerp blijft actueel.
Zonder de wil van god wordt ons geen haar gekrenkt, is een bijbelse benadering.
God weet al lang van tevoren of iemand behouden zal worden, dan wel verloren zal gaan. Ook zoiets: de predestinatie, alles is voorbeschikt, ligt vast in de goddelijke boeken. En anders zijn het wel de sterren en sterrenbeelden die bepalen hoe het een mens zal vergaan de komende maand.
Ook Spinoza hield zich met deze vraag bezig. Omdat alles een oorzaak heeft, kun je niet spreken van een absoluut vrije wil. De wil van een individu behoort bij Spinoza tot het gebied van het denken, niet tot het gebied van de materie. Wat je denkt, dus ook wat je wilt, heeft zo z'n oorzaken in voorafgaande denkactiviteiten. Vrij denken is niet mogelijk, want al je denken wordt gevoed door voorafgaand denken. De uiteindelijke oorzaak van alles, of dat nu iets geestelijks betreft dan wel iets materieels, ligt in de Natuur.
Volgens de kenners schijnt Spinoza te aarzelen over 'de vrije wil'. Misschien heeft hij kans gezien om de vrijheid van de mens toch in overeenstemming te brengen met het bepalende van de oorzaken. De ideale mens, zegt hij, is autonoom, onafhankelijk. Hoe kan hij zich onafhankelijk noemen en tegelijk handhaven dat zijn beslissing noodzakelijk voortkomt uit oorzaken.
Hoe zit dat met het idee dat ieder mens zelf verantwoordelijk is voor zijn of haar daden? Ik vind het vreselijk als mensen hun gedrag goedpraten met een beroep op een bovennatuurlijk wezen, als een gelovige zich niet rationeel verantwoordt voor zijn gedrag, want "god wil het zo". Wat is het verschil met "De omstandigheden brengen mij er toe"? of "Er zijn oorzaken die mij tot zulk een reactie hebben gebracht."
Ben ik dan in het heden de speelbal van mijn eigen verleden? Dat lijkt een onverdraaglijke gedachte. Als ik iemand een brief wil sturen, dan doe ik dat, of ik besluit om het niet te doen. Toch mijn vrije wil? Of ga ik schrijven omdat biologische processen in mijn hersenen dit gedrag opstarten?
Sommige hersenwetenschappers vinden dat mijn brein elke beslissing voorbereidt en dat ikzelf niet meer doe dan de uitkomst van het neuronenspel meedelen aan de wereld. Sommigen zien hierin reden om de mens niet vrij te noemen.
Is dat een probleem? Eerlijk gezegd, mijn brein dat ben ik, dus als mijn brein werkt, ben ik aan het werk. Ik moet mezelf alleen niet opvatten als iets buiten mijn brein.
Ik heb bepaalde overtuigingen. Die zijn gevolg van alle voorgaande informatie en ervaringen die ik tot nu toe heb opgedaan. Ik, d.w.z. mijn neuronen, mijn hersenen hebben al die kennis ter beschikking, er wordt geordend, verbindingen gelegd en er komt een conclusie uit, bijvoorbeeld: vrije marktwerking is slecht. Hoe vrij ben ik tot die conclusie gekomen?
Zit ik zo in mekaar dat ik wel tot die conclusie moest komen? Was ik vrij om iets anders te denken? Ja, alleen moet er dan andere informatie binnenkomen, mijn neuronen zullen dan andere wegen gaan, andere verbindingen leggen. Het feit dat zulks allemaal plaats vindt in mijn hersens wil ik best zien als: ik ben het die dat doet, niemand anders. Ik doe dat uit vrije wil, autonoom. Ik voel dat zo, en doe er mijn best voor.
Het schijnt gemeten te zijn: het besluit is genomen en het wordt pas daarna bewust.