SECULIER
Inhoud
Inleiding
Hoe de mens zijn god(en) bedacht en dat kennis daar een eind aan kan maken
Dat godsdienst niet de moeder is van de moraal
Gaat god voorbij?
Spinoza
Heb ik een vrije wil, of lijkt dat maar zo?
Seculiere hoop
Waar het allemaal goed voor is, boodschap aan mijn kleinkinderen
Seculiere hoop?
De ideale mens is autonoom, onafhankelijk, vrij van andere instanties, en daarom gelukkig. Die laatste toevoeging is opvallend. Ik probeer dat na te voelen. Waar word je gelukkig van? Toch als je merkt dat je er toe doet, als je niet door anderen of door omstandigheden onderworpen bent aan wat dan ook, als je niet gedwongen wordt tweede- of derderangs burger te zijn, als je je vrij voelt in een veilige en solidaire maatschappij.
Zou het kunnen, zo'n nieuwe samenleving? Kan dat, een wereld zonder kloven tussen macht en slaaf, schatrijk en straatarm? Godsdiensten en andere ideologieën hebben hun kansen gehad en falen inmiddels. De mens onderwerpt zich aan de almachtige god die in de hemel troont of in silicon valley of in de trump-towers.
Het is niet moeilijk je te onderwerpen, aan de commercie (een plofkop is goedkoper), aan het toezicht van de mediagiganten (ik heb niks te verbergen), aan machthebbers (we hebben een sterke man nodig), aan de superrijken (ze hebben er hard voor gewerkt). Je geeft je over, je verliest je vrijheid.
Wat voor samenleving past bij de zich verder ontwikkelende mens, de Homo Deus volgens Hariri?
Mijn toekomstige wereld is seculier met een hoge mate van vrijheid om te doen wat je wilt, met als grens de afbraak van die vrijheid. In naam van het voortbestaan van de soort(en) en van de wereld als geheel reken ik op solidariteit.
Solidariteit ontwikkelde zich al bij de voorgangers van de mens. Godsdiensten en ideologieën hebben waarschijnlijk een functie gehad bij de verdere ontwikkeling van mensensolidariteit, voorwaarde voor een stabiele samenleving. Maar in de loop van de tijd, zeker toen de wetenschap, Verlichting, veel van de natuur ging verklaren, gingen de godsdiensten, maar ook andere ideologieën, de voortgang van de soort, haar verbetering, tegenwerken.
Op zovele plaatsen blijft de mens zich hardnekkig onderwerpen. Maar ooit moet het gebeuren: het verdwijnen van godsdienst en ideologie. Het vraagt om een nieuwe mens, een mens die dat aankan. De nieuwe mens is iemand die zich niet achter een god verschuilt, maar iemand die met zijn medemens afspraken maakt, die verantwoordelijkheid op zich neemt voor zijn daden.
De mens evolueert door, de soort past op de lange termijn zich aan. Niet zozeer op lichamelijk gebied, zoals het minder haar nodig hebben, dus dat ons lijf kaler is geworden of dat onze ogen misschien achteruit gaan en dergelijke. De menselijke evolutie betreft vooral de toenemende kennis, het vergrote hersenvolume, de culturele impact daarvan. De moderne mens is minder primitief, denk ik.
De globalisering van de mensenwereld vraagt om nieuwe strategieën voor de instandhouding van de soort, nieuwe inzichten dringen zich op, nieuwe afspraken moeten gemaakt worden. Nieuwe technieken zullen het gedrag van de nieuwe mens veranderen om zo een samenleving in stand te houden en - wie weet - te verbeteren.
Van nature ben ik geen optimist, maar toch blijf ik hopen dat de nodige inzichten nog tijdig zullen doorbreken. Naast de kans dat de 'bekering' te laat komt en onze wereld ten onder gaat, kan het meerdere kanten opgaan:
De huidige trend van enkele grootgraaiers die niet alleen alle geld, maar ook alle macht naar zich toetrekken, zet door en we krijgen een soort tweedeling in een klein groepje übermenschen die de veel grotere groep untermenschen met gemak in het gareel houdt. De kleine elite onderwerpt de grote massa. Technisch hoeft dat niet zo moeilijk te zijn met de digitale middelen die er al zijn of nog ontwikkeld zullen worden. Een zekere onverschilligheid over onderworpenheid dient zich aan als mensen zeggen: 'ik heb niets te verbergen, ze mogen van mij alles weten'.
Het kan ook zijn dat het tij keert. De mensheid ontdekt dat een gezonde aarde onontbeerlijk is voor het behoud van de soort en een gezonde soort voor behoud van de wereld.
Overal gaat men serieus zorgen voor de aarde, voor de bodem, het klimaat, de lucht, de zeeën. Er komen overal individuen en groepen aan het licht die hoop geven, de denkers, de innovatieven, de uitvinders, de kunstenaars, autonome mensen. Wie weet wordt nog net op tijd de schade beperkt en creëert de nieuwe men een wereld waarin hij vrij is, zich niet hoeft te onderwerpen aan meer dan wat democratisch is afgesproken.