Start chemie Afrika schrijfsels leuke ideeën 70 jr

DE NEO-VERLICHTING

Daan van Alten



Inhoud

Inleiding

1. Homo Sapiëns

2. Kennis is macht

3. Verlichting

4. Ont-aarde mensheid pleegt zelfmoord

5. Door het oog van de naald




Inleiding

Kijk om je heen, dan zie je waar je bent. Namelijk op Aarde, je maakt deel uit van de natuur. De aarde is onderdeel van het universum, van het heelal. We zien zoiets als een sterrenhemel, de zon en maan. We zitten in een wereld vol dode en levende materie. Tot die laatste categorie behoren wijzelf ook, een levende soort, de Homo Sapiens, de mensen van nu.

De mens wil weten en weet ook heel veel. Veel kennis is verzameld inmiddels, soms gaat die weer verloren, soms zoekt men die kennis op de verkeerde plek. Of er kwamen andere drijfveren tevoorschijn dan verlangen naar kennis, zoals macht. Met name mannen konden de neiging moeilijk weerstaan om met hun vergaarde kennis macht te gaan uitoefenen over de andere mensen. Om hun macht te legitimeren beriepen ze zich op machtige voorouders, op goden.
Kennis is macht, wisten ze. Het volk moet het met goden doen en daarop vertrouwen en zich daaraan, dus aan hun vertegenwoordigers op aarde, onderwerpen. Langdurig en nog steeds worden de meeste bevolkingsgroepen daarmee onder de duim gehouden. Heilige boeken werden geschreven met de benodigde leefregels; dit gedrag is goed, dat is kwaad.

Tegen deze aanpak is het nodige ondernomen door mensen die niet zozeer de macht nastreefden, maar waarheid en ware kennis. Je vindt ze op verschillende plaatsen en tijden in de geschiedenis, maar toch het meest opvallend wel in West Europa, zeventiende eeuw.
De godsdienst schreef voor hoe mensen moesten handelen, spreken en denken, de kerk en een aantal keizers hadden de macht in handen. Vrijdenkerij werd afgestraft, maar liet zich niet wegdrukken. Vanuit het Zuiden van Europa zochten ze veilige plekken voor hun familie, hun zaken, hun interesses voor de oudheid. Er was sprake van een opleving van interesse in de Griekse tijd, de kunst van toen, het lezen van oude geschriften in de oorspronkelijke taal en niet beïnvloed door het commentaar van de kerk.
Er werd volop gefilosofeerd, wetenschap bedreven, onderzocht. Er was geld voor en men zag mogelijkheden van toepassing. Ze gingen reizen, ontdekten de hen onbekende werelden, sleepten hun buit van hot naar her. Liever koopman dan dominee, om maar helemaal niet te spreken van priester. Amsterdam was de grote vrijdenkersplaats.
Goed en kwaad werden relatief. Wat het voortbestaan van de soort en de leefwereld ondersteunt, dat zou je goed moeten noemen. Iets wat de ontwikkelingen tegenhoudt, is kwaad.
Natuurlijk verdring je een god niet zomaar van z'n plaats. De kabel die de vooruitgang moest trekken hield het wel, maar het moest door Franse en industriële revoluties en romantiek, door maatschappelijke misère en veel meer heen worstelen. De evolutietheorie van Darwin bleek ook een enorm breekpunt. Je was vóór of tegen. Steeds maar weer die strijd tussen Kerk en wetenschap, met de laatste als eindoverwinnaar.

De godsdienst was overigens niet de enige bestrijder van de wetenschap. Ik heb het nu over de meest recente bedreigingen van de aarde. Er lijkt een soort 'ontaarde mensheid' te zijn ontstaan. Het woord moet je haast letterlijk nemen.
Een mensheid die zich heeft losgezongen van de eigen grond, van de eigen habitat en die vergiftigt. Een mensheid die zelfmoord pleegt door het milieu te doden in plaats van te vriend te houden. Een mensensoort die bijna aan het vergeten is dat haar voortbestaan direct afhangt van samenwerking. Ook het geestelijk klimaat is niet meer een zoeken naar waarheid, maar een zoeken naar klein eigenbelang. Een mensheid die serieus gelooft dat er zoiets is als vrije-marktwerking met bijvoorbeeld als gevolg dat machtige mensen gaan beweren dat hebzucht goed is.
Er dreigt een nieuw soort mens te ontstaan, enerzijds die rijken, de nieuwe keizers; anderzijds de armen, een soort voortgestuwde golf van zombies die voor een grijpstuiver het onaangename werk moeten doen.

Zullen de krachten die zich nu manifesteren in de eenentwintigste eeuw in staat zijn alsnog het tij te keren? Wordt de ontaarde mensheid alsnog geaard? Komen er genoeg nieuwlichters die erin slagen weer een plan te maken, zin te geven aan, of die te ontdekken in het menselijk gedoe, mensen te stimuleren tot solidair gedrag?



1. Homo Sapiëns

Zie de mens, de Sapiëns, niet zomaar één van de vele levende soorten; uniek. Maar deel van de natuur, woongebied Aarde, deel van het universum, van het heelal. Het is een wereld vol dode en levende materie.
Door evolutie zijn we voortgekomen uit het dierenrijk. Het typisch menselijke van de Sapiëns was en is nog steeds zijn vermogen om kennis te verwerven, op te slaan en daarover weer verder na te denken. Ik denk dat de begrippen 'jager-verzamelaar' en 'boer' inmiddels overbekend zijn, net als het vermogen van de mens om kennis door te geven, nieuwe kennis te ontwikkelen, steeds maar weer slimmer te worden, uitvindingen te doen, humaner te worden, wetenschap te beoefenen. De mens bouwt culturen en democratieën.
Er wordt door enkelen gedroomd dat de Sapiëns zich gaat omzetten in een nog nieuwere soort die soms wordt aangeduid met Homo Deus. De mens wordt goddelijk. Zou het waar zijn? Of is dit hoogmoed voor de val? Zijn we niet pas ontsnapt aan het dierenrijk en zouden we niet beter een beetje bescheidener zijn, eerst eens kijken wat we aan onze voorgangers te danken hebben?
Vergelijk je onze hersens met die van de directe voorgangers, apen, dan blijken grote delen overeen te komen. Wat er al opgeslagen lag in het dier aan structuur, aan intuïtieve kennis, ervaringen en emoties! Heel veel, van primaire overlevingsreacties tot empathie. Emoties zijn bepaald niet exclusief menselijk. Integendeel, juist hogere kennis is typisch menselijk.
In de loop van de evolutie heeft de mens ook een ethisch kompas ontwikkeld, over vele honderdduizenden jaren wellicht. Langzaam ontwikkelde zich gevoel voor wat de soort dient en wat de soort niet dient in haar voortbestaan.
Bij archeologisch onderzoek kun je een oude bibliotheek tegenkomen vol verzamelde kennis. Daar is nagedacht, overwogen, gereflecteerd. De Babyloniërs deden dat, de Chinezen, de West Europeanen. Die laatsten wel het meest effectief tot nu toe.
DNA
Alles wat ons tot soortgenoot van de Sapiëns maakt, kun je vinden in het DNA - over kennis gesproken. Iedereen heeft DNA, vrijwel allemaal zijn we gelijk, op kleine verschillen na, die in de praktijk toch zo'n enorm verschil blijken te kunnen maken. Het is de structuur bij uitstek die voor stabiliteit moet zorgen, voor continuïteit. Daar werkt de soort aan zelfbehoud. Maar gek genoeg is het DNA tevens de plek voor blijvende verandering, ontwikkeling, voortgang, vooruitgang. Mutaties, hetzij toevallig, hetzij onvermijdelijk, kunnen ons DNA, ons erfelijk materiaal veranderen, en dan worden we andere wezens; misschien dus toch alsnog een Homo Deus? Of, als we niet oppassen, terug naar een Homo Animalis?
Brein
Wat ons DNA aandraagt aan gegevens, moet ons brein verwerken. Daar gebeurt 'het'. Elke soort heeft zijn aansturingscentrum, maar zoals het in het menselijk brein plaats vindt is van een exponentieel toenemend niveau.
Ik benader de mens en zijn gedrag op een tamelijk materiële manier, waarbij stoffen en reacties de hoofdrol spelen. Daarbij probeer ik als volgt bescheiden te blijven: er is nog veel meer dat we niet dan dat we wel weten of kennen.

Het vraagstuk 'vrije wil' daar ben ik nog niet uit. Iemand vraagt door de telefoon: kan ik even langs komen? Meteen gaat mijn brein aan het werk, d.w.z. ik ga aan het werk, want ik ben mijn brein. Alle betrokken breingebieden en breinactiviteiten staan op alert en wisselen gegevens uit.
"Laat me met rust" zegt de een.
"Leuk dat je komt" zegt de ander.
Het resultaat deel ik mee: "Welkom".
Of niet natuurlijk, want het gebeurt ook dat ik te moe ben. Mijn brein heeft zijn, ik heb mijn werk gedaan in alle vrijheid. Het waren mijn neuronen die tot die conclusie kwamen.



2. Kennis is macht

Veel is er gespeculeerd over die eerste mensen, over de pré-mens. De mens in status nascendi. De verleiding is groot en de echte gegevens hierover schaars. Maar niets weerhoudt de Sapiëns van onderzoek; hij wil weten en begrijpen. De drijvende kracht achter het menselijk gedrag (zoals bij alle soorten) zou dan zijn: het voortbestaan van die soort en -al dan niet bewust - de vooruitgang.

Ik stel me voor dat in die groeiende samenleving altijd individuen opstaan met net wat meer inzicht dan de ander. Net even wat slimmer, zien ze een oplossing voor een probleem. In de groter wordende groep krijgen zij de leiding. Een woord als 'sjamaan' komt boven. Die mag dan meer kennis en ervaring hebben, maar een andere eigenschap blijkt in de praktijk handig, namelijk 'macht'. De leider beslist.

Dat voorouders sterven blijft niet onopgemerkt; de macht van de gestorven en begraven sjamaan gaat over op zijn zoon, die zijn status blijft behouden als machthebber. Er komen koningen en keizers die zich goddelijk maken met alles d'r op en d'r aan, godsdiensten en culturen, gedragsregels en rituelen.
Eerst heb je een 'natuurmens' die zorgt voor zichzelf en zijn naasten, net zoals kleine groepen apen dat doen. Met dat de mensensoort ontdekt dat ze als grotere groep meer kansen hebben, ervaren ze andere culturen dan de hunne als vijandig, gevaarlijk. Stammen, zelfs hele volkeren roeien elkaar uit, de ene dominante cultuur volgt de andere op, oorlogen leveren veel buit op. Het zit blijkbaar diep verankerd in de mensensoort om alles te doen tot behoud en glorie van de eigen groep en de eigen groepscultuur, daarbij ingesloten de eigen godsdienst.
Kennis is macht, de sjamanen weten het. Het volk moet het met goden doen en daarop vertrouwen en zich daaraan, dus aan hun vertegenwoordigers op aarde, onderwerpen. Langdurig en nog steeds worden de meeste bevolkingsgroepen daarmee onder de duim gehouden. Heilige boeken worden geschreven met de benodigde leefregels; dit gedrag is goed, dat is kwaad.

Zo is na het ontstaan van de Homo Sapiëns een machtsstructuur ontstaan die hem onderwerpt. De suggestie wordt gewekt dat de godsdiensten altijd al de gedragsregels bepaald zouden hebben, dat zij bepalen wat goed en kwaad zijn en wat ware en valse kennis is. Het ligt anders. Ongetwijfeld hebben de godsdiensten ook positieve bijdragen geleverd bij het vormen van culturen van grote mensengemeenschappen. Maar met een beroep op onwaarneembare bovennatuurlijke machten de Sapiëns gedurende tienduizenden jaren zijn recht op ontwikkeling te ontzeggen, dat valt de 'sjamanen' zeer kwalijk te nemen.

Ondanks het hierna te bespreken verzet in de vorm van De Verlichting, is in grote delen van onze aarde nog steeds de macht aan de 'gelovigen'. Wellicht zijn dat in de eerste plaats de mannen die zich dat recht geven vanwege hun fysieke dominantie. Het zijn de Ayatollahs, de eerste secretarissen, de CEO's van banken en enkele bedrijven. Kennis is op het eerste gezicht voor iedereen beschikbaar, maar in werkelijkheid in handen van de zeer weinigen die de databanken beheren en van hen die daarop hun algoritmen baseren. Jawel, kennis is macht, meer dan ooit.



3. Het licht zien, de Verlichting

Op Wikipedia vond ik de volgende tekst die mij zeer aanspreekt:
"Verlichting is het uittreden van de mens uit zijn onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Onmondigheid is het onvermogen gebruik te maken van zijn verstand zonder leiding van een ander. Aan deze onmondigheid is men zelf schuldig wanneer de oorzaak ervan niet ligt in gebrek aan verstand maar ligt in het gebrek aan beslissing en moed het verstand te gebruiken zonder leiding van een ander.
Gebruik je verstand, is het devies van de Verlichting."

De heersende godsdienst in Europa van de Middeleeuwen was de Katholieke kerk, waar de paus in botsing kwam met het nieuwe wetenschappelijke denken. Mensen die hun verstand gingen gebruiken, of 'de rede', of die met eigen ogen zagen dat er iets fundamenteel niet klopte, werden door de oude machthebbers vervolgd, soms tot de dood.
Maar ze waren niet klein te krijgen, mondig denken doet leven, tilt je naar een nieuw niveau van bestaan. Ze zochten en vonden oude inzichten, van vóór de Katholieke kerk, oude kunst en cultuur kwamen boven drijven, oude wetenschap werd gebruikt voor het ontwikkelen van nieuwe.
Eén van de nieuwe zoekers die er al vroeg bij was, heette Spinoza. Hij vocht tegen de gangbare godsdiensten (allemaal bijgeloof) en vóór het nieuwe natuurdenken. Voortbestaan, ontwikkeling, vooruitgang, dat alles zit ingebakken in de natuur. Je hoeft je er maar voor open te stellen om dat geluk te vinden.
Mensen als Spinoza droegen hun ideeën rond, letterlijk soms, omdat ze in katholieke landen vervolgd werden en dus op zoek gingen naar vrijdenkersplaatsen. Vaak waren ze verwant met rijke kooplieden die ook hun have en goed wilden redden en veilig wilden wonen en werken. West Europa was de plek, eerst nog Noord Frankrijk, maar al gauw trokken ze verder, naar Amsterdam en naar Engeland.

Spinoza was voorloper, filosofeerde, bedreef de wetenschap en maakte lenzen. Hij zag dat de kerk goed en kwaad wenste te definiëren, maar voerde zelf een nieuwe definitie in: Wat het voortbestaan van de soort en de leefwereld ondersteunt, dat zou je goed moeten noemen. Iets wat de ontwikkelingen tegenhoudt, is kwaad.

Natuurlijk verdring je een god niet zomaar van z'n plaats. De kabel die de Verlichting moest trekken hield het wel, maar moest heel wat kinken rechttrekken. Het moderne denken moest gaan dealen met de Franse revolutie, met de romantiek, met vreselijke maatschappelijke misère, met de industriële revolutie, met felle aanvallen op de evolutietheorie van Darwin. Daar was je vóór of tegen. Steeds maar weer die strijd tussen Kerk en wetenschap, met de laatste als eindoverwinnaar. Dat wel, althans, nog steeds vooral in het Westen.

Ik zie mezelf graag als leerling van Spinoza, dat zal inmiddels wel duidelijk zijn. Hij rekende af met god, met het bovennatuurlijke, het transcendente, het geloofde waarover geen kennis bestaat. In de natuur zag hij een 'levensdrang', de kracht van de natuur tot voortgang en vooruitgang van de soorten en hun leefmilieu. De rationele wetenschap geeft je de instrumenten in handen om dit te bedenken en te ervaren. Spinoza voegde er een natuurlijke en werkzame definitie van goed en kwaad aan toe.
Zou ik mezelf een materialist willen noemen? Iemand die beschuldigd kan worden van reductionisme, van het zich beperken tot: alles is maar materie, stoffen en reacties? Nee, klopt niet, ik merk geen beperkingen bij mijn denken, door een bovennatuur uit te sluiten, door mezelf materialist te noemen. Integendeel.
Er zijn er die zichzelf 'secularist' noemen; dat heeft mijn voorkeur. Hoe graag zou ik leven in een seculiere wereld met daarin een mensensoort die zich niet onderwerpt aan niet bestaande hogere machten. Op de wereldkaart zien we helaas nog maar kleine brokjes wit waar de secularisten de overhand hebben. Veel meer zien we nog de kleuren van de godsdiensten, geloven, doctrines, diverse -ismen.
Godsdienst vs. religie
In het volgende hoofdstuk wil ik aangeven hoe bloedlink die -ismen zijn voor het voortbestaan van de soorten. Hier ontbreekt nog een opmerking over het door elkaar gebruiken van de begrippen godsdienst en religie. Godsdienst is een mensenproduct dat de mens wil onderwerpen. Je moet je verantwoorden voor je daden tegenover een hoger wezen, een almachtig wezen. Doe jij wel wat Hij zegt?
Dat je niet vrij bent je te ontplooien is grondige reden om uit de buurt te blijven. Seculier denkende mensen maken met elkaar afspraken over hoe men zich in de groep gedraagt. Goed en kwaad zijn direct gekoppeld aan zulke afspraken en hebben ook geen absolute eeuwigheidswaarde.

Wat opvalt: iemand gaat in het bos wandelen, in de natuur, langs het strand, in de bergen. Hij vindt een religieuze ervaring. Iets raakt hem daar. Hij voelt zich deel van de kosmos, een haast mystiek gevoel. Wat is dat? Religie? Hetzelfde hebben mensen soms als ze met grote groepen samenkomen en samen zingen. Iemand wordt religieus in een klooster of in een retraite-week. Er behoeft niet gesproken te worden, het is geen kwestie van veel woorden, maar veel meer een gevoel, een emotie.
Men voelt verbondenheid met elkaar en met de natuur. Dat laatste doet me denken aan Spinoza, die vond dat het voortbestaan van de (mensen)soort onmogelijk was zonder samenwerking of zonder de juiste leefomgeving. Dan zou het zoeken naar verbinding een natuurgegeven zijn, een wetmatigheid in de soort. Het zit in de genen en is daar mogelijk al in een zeer vroeg stadium terecht gekomen. Het is geen onderwerping, maar samenwerking, een diep gevoel van verbondenheid.

Is religie misschien gekaapt door de godsdiensten, net als ethiek? Waarom beschouwen we religie niet als een eigenschap van de soort, zeker van de mensensoort, zonder dat we daar een god bij verzinnen? Als secularist gebruik ik mijn diep menselijke mogelijkheden tot verbinding met de anderen om de soort en de omgeving te laten voortbestaan, waarom niet? Het zou maar zo ook geluksgevoel kunnen opleveren.
Oké, ik houd het er op dat religie een natuurlijk verschijnsel is, dat net als zoveel andere menselijke eigenschappen, in onze genen zit, iets dat de Homo Sapiëns niet mag uitleveren aan godsdiensten.



4. Ontaarde mensheid pleegt zelfmoord

In de inleiding noemde ik al dat we bijna letterlijk moeten spreken van een "ONT-AARDE" mensheid.
De mensensoort heeft zich losgezongen van de aarde, haar leefmilieu, haar woonplaats die aan alle soorten onderdak moet bieden. Wat bedoel ik met ontaarde mensheid?
Het leek toch beter te gaan, met en na de opkomst van Verlichting en Democratie. Werd niet de wetenschap gestimuleerd, nam niet de kennis exponentieel toe, de vooruitgang op technisch gebied, is was toch vooruitgang, meer vrede, minder doden, armen, hongerigen, meer democratie, begrip, mensenrechten, UN, enzovoort? Hoezo dan: de mensheid pleegt zelfmoord?

Laat ik proberen die vragen te beantwoorden aan de hand van enkele losse punten, onderwerpen waar de mensensoort een zeer gevaarlijk spel speelt, of de kop in het zand steekt, of anderszins een grote minachting toont voor haar voortbestaan.
Keizers en zombies
In feodale tijden was een keizer wel ongeveer de hoogste machthebber. Het schijnt dat de keizer van Europa heel soms een paus voorrang moest verlenen (goddelijk gezag, nietwaar). Maar verder, de Keizers van China, van Habsburg, van Japan, Farao's, de sultan en de tsaar, zij hadden het geld en de politieke macht, zij beslisten over hun onderdanen en meer, over leven en dood. Dictators en horigen.

Aan het einde van ons vorige millennium is er nogal wat kritiek gekomen op de machtsstructuren. Autoriteiten werden verplicht hun gezag waar te maken, en zo niet, het veld te ruimen. Democratische, liberalistische en seculiere stromingen maakten de keizers een kopje kleiner. Er kwam enige ruimte voor vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Via de Franse Revolutie nog een gevolg van de eeuw der Verlichting? Ik denk het.
Maar aan het einde van datzelfde millennium gebeurde het dat de wereld een nieuw soort keizers mocht begroeten. Je kon hen tegenkomen in de financiële hemelrijken, de Wall Street, London City, of aan de top van de aandeelhouders van extreme bedrijven, zij die hun geld wilden verduizendvoudigen, en daarin ook slaagden. Verdiende de directeur vijftig jaar daarvoor misschien tien keer zoveel als de koffiejuffrouw, al gauw werd het verschil honderd keer zoveel, of onvoorstelbaar meer. Deze keizers graaiden niet alleen al het geld, maar vervolgens ook alle macht naar zich toe. De traditionele machthebbers, de overheden hebben het nakijken en mogen wellicht bij de nieuwe keizers geld lenen voor hun projectjes t.b.v. het volk.
Dat het even mis ging in 2008 was natuurlijk schrikken, maar dezelfde soort keizers hebben zich allang weer hersteld, ze dragen weer met verve hun keizerskroon en gaan door met het invoeren van een nieuw feodaal systeem: direct onder zich, maar al flink op afstand, bevinden zich hun lakeien, de BN'ers, die het volk voorziet van vermaak, afleiding.
Het volk zelf schuift steeds verder af naar een minimumbestaan. Ze werken zich een slag in de rondte, maar komen ernstig tekort. Een klein deel van hen is nodig om door de stad te scheuren op hun fietsjes en om een de midden- en bovenklasse hun maaltijd te brengen, of een pakje, maar wie weet zal dat ook gaan gebeuren zonder bezorgers, die zich dan mogen scharen bij een groeiende groep overbodigen.
Niets aan te doen, zo lijkt het. Ze hebben geen keuze, het jij of een ander. Meneer Amazon wil misschien het minimumloon net wat minder minimaal maken, maar hij blijft zelf de rijkste ter wereld. Hij bepaalt de geldstromen, wie president wordt van Amerika, wat mensen voor voedsel eten, dus wat er in de winkels te koop is.

Net als de traditionele keizers, neigen de nieuwe ook een neiging te vertonen tot zelfvergoddelijking. Een Homo Sapiëns wenst nu Homo Deus te worden. Waarom niet, als je alle geld en macht van de wereld bezit? Zou jij dan niet de wetenschap opdracht geven elk oneffenheidje in je genen te repareren? Elke ziektekiem kun je smoren. Veroudering kun je voorkomen, je koopt het eeuwige leven. De rest kan naar de zombiereservaten. Wordt zoiets de toekomst van de nieuwe aarde?

Een supermiddel hierbij, een 'tool', het algoritme, lijkt hier niet meer dan een logische reeks van oorzaken en gevolgen, if-then enzovoort. Je maakt een computerprogramma, jij definieert alle begrippen, jij bepaalt wat zo'n programma aan het eind oplevert, zowel voor jou als voor de gebruiker. De keizers van het algoritme weten heel goed wat het hun oplevert, en wel: gegevens, data. Zij weten alles van jou, ze kunnen je zelfs vóór zijn, meer van je afweten dan jijzelf. Jij hebt die data vrijwillig gegeven, gratis voor niets. Bij de supermarkt staan je boodschappen al gereed voordat je ze besteld hebt.

Langzaam maar zeker verlies je je vrijheid, jouw vermogen om zelf te kiezen, je eigen leven te bepalen. Je vraagt op Internet de algoritmen naar hun uitkomst en ziedaar, zo ga jij leven. Nadenken is niet echt meer nodig, de zombie is braaf, doet wat gezegd wordt. Waar is de Verlichter? Waar is de mens die kritisch is, die zich wil ontplooien, die verder wil? Ik zie helaas veel mensen die zich onderwerpen, aan een nieuwe alleswetende en almachtige god, het algoritme.
Vrije markt
Nauw verbonden met de vorige zelfmoordpoging (ze staan geen van allen los van elkaar) ontstond in de jaren negentig van de vorige eeuw een nieuwe godsdienst, een waar geloof dat vooral in Amerika doorbrak, de werking van de vrije markt, het neoliberalisme.

Daar verschenen boeken die als de bijbel werden verslonden met de boodschap dat de mens vooral van zichzelf moet houden, uiteraard ten koste van anderen, met ongeremde hebzucht. Jij zorgt dat je aan je trekken komt, je verzamelt macht en geld en kijk, als je dat eenmaal hebt, dan ga je daarmee aan het werk en dat komt vervolgens aan iedereen ten goede. Tenminste, als je de krachten van de vrije markt de kans geeft, als je geen overheidsregulering of -ingrijpen toestaat.

Eind jaren tachtig van vorige eeuw was ik scheikundeleraar en sprak een collega economie. Hij stond bekend als een zeer deskundig docent, een fijne leraar, door leerlingen op handen gedragen. Het gebeurde dat die leerlingen bij hem kwamen en vroegen:
"Meester, wees eerlijk. Door hier een beetje leraar te zijn, toon je toch aan dat je een loser bent. Met jou opleiding zou je op de beurs binnen de kortste tijd heel rijk worden. Wat doe je hier op dit schooltje?"
Wat voor vreselijke infectieziekte was er onder deze leerlingen gaan heersen? En dat was maar een begin. In de jaren negentig kwam het neoliberalisme pas goed op stoom. En ja, vooral in de financiële sector. Geld was het enige dat telde. Met geld kon je geld maken, wie rijk was, werd nog rijker. Zo'n financieel deskundige werd ook helemaal niet geacht maatschappelijk relevant te zijn. Wat zij deden en nog en weer (ook na de crisis) doen, daar wordt niemand wijzer van behalve zijzelf en enkele collega's. Ze hebben zelf geen idee wat ze feitelijk aan producten kopen of verkopen. Toch groeit hun vermogen.

Ja, de soort wenst zichzelf te behouden, wil voortbestaan, het beter krijgen. De soort heeft daartoe veel mogelijkheden in zich, in zijn natuurlijke aard. Je zou dat gezonde hebzucht kunnen noemen, ware het niet dat inmiddels ook duidelijk is dat hebzucht van één soortgenoot niets oplost en geen garanties biedt voor de toekomst. Daarvoor moeten de soortgenoten samenwerken.
Kijk weer naar Amerika. Al jaren geleden heb ik dit land afgeschreven als 'failed state'. Er zijn twee stromingen die elkaar op leven en dood bevechten. Ze bewonen samen één land, maar de ene groep gelooft dat de andere groep uiteindelijk het slechtste voor heeft met het land. Er wordt gevochten op leven en dood, letterlijk soms. Er is burgeroorlog in Amerika, al geruime tijd. De noodzakelijke voorwaarde voor vooruitgang, solidariteit, is totaal afwezig daar. Als ergens de mensheid gevaar loopt, dan in doodlopend Amerika.
Europa haakte aan eind jaren tachtig vorige eeuw, ging serieus het vrije-marktgeloof aanhangen. Goed lopende bedrijven en hun personeel werden opgeofferd aan de hebzucht van enkele grootgraaiers-hedgefondsen-banken.
Dataverzamelaars
Enkele autofabrieken maakten onlangs bekend dat ze in hun nieuwe modellen niet meer de TomTom inbouwen, maar een GPS van GOOGLE. Dat vind ik jammer. Weer het zoveelste voorbeeld van Groot zoekt Groot, machtig zoekt machtig, rijk zoekt rijk. Groot, rijk en machtig klonteren opnieuw verder samen tot …
ja tot wat? Eén groot onbereikbaar zwart gat misschien?

GOOGLE, Amazon, Facebook, en nog zo'n stel bedrijven van dit type (maar evengoed moet je denken aan SHELL en zo) kenmerken zich door het feit dat ze gruwelijk rijk zijn, tot vele miljarden euro's, soms op naam van één persoon. Deze rijken maken en breken de politiek, de presidenten zonder dat er enig democratisch proces aan vooraf ging.

Wat maakt ze zo rijk, wat maakt ze zo machtig? Volgens de gangbare meningen betreft dat hun verdienmodel: databezit, ze verzamelen gegevens, ze kennen van miljarden mensen de details, ze verkopen die gegevens aan bedrijven t.b.v. reclame en aan andere instituten t.b.v. machtsinvloed, bijvoorbeeld om verkiezingen waar dan ook te beïnvloeden.

De zombies melden zichzelf vrijwillig aan bij deze bedrijven. Alles mogen ze weten, je persoonlijke gegevens, de namen van je vrienden, waar je werkt en je geheime hobby's. Grote hoeveelheden foto's ondersteunen die gegevens, soms tot op naaktfoto's toe, die dan weer door kwaadwillenden misbruikt worden.

In Amerika doet de overheid daar niets tegen, omdat de meerderheid daar vrije-markt-gelovige is, de overheid mag niet reguleren. In China is een streng toeziende overheid, maar dan een die graag zelf de data in handen heeft. Rusland lijkt onverschrokken data van over de hele wereld te verzamelen en die ook echt te gebruiken om invloed te hebben. De houding van Europa is nog erg onzeker.

Zijn die verzamelde data echt zo gevaarlijk voor de mensensoort en zijn leefmilieu? Waarom zou dit verschijnsel funest zijn voor zijn voortbestaan? Het antwoord daarop denk ik te vinden in het wegvallen van kritische geesten. Als anderen jou beter kennen dan jij jezelf kent, waar blijft dan de mens die zichzelf ontplooit, die een bijdrage levert aan de voortgang in onze wereld.
De dataverzamelaars zijn alleen maar in je geïnteresseerd als consument. Jij onderwerpt je aan nog meer handige app 's, en dat doe je precies aan de hand van hun algoritmes. Zoveel mogelijk van jouw privacy en van jouw geld moet bij hen terecht komen. Wellicht het grootste deel van de mensheid vervalt op die manier tot de nieuwe onderhorigheid. Hebben we het nog over echte mensen?
Islam
In zekere zin vallen al die hierboven genoemde gevaren onder de noemer godsdienst. Men gelooft in de almachtige god, in de werking van de vrije markt, dat er een Homo Deus zal ontstaan, of dat het wel los zal lopen met die opwarming van de aarde (zie hierna). Echt godsdienstig gevaar voor de mensheid zie je om je heen vooral in de vorm van fundamentalistische stromingen. Hoewel het risico van aanslagen van die kant niet dramatisch is, mogen we het niet onderschatten, zeker niet in geval die groeperingen ooit massawapens zouden gebruiken.

De wereld van de Islam - onderling ook zwaar verdeeld overigens - roept al heel lang over de verdorvenheid van het Vrije Westen, met name in Amerika. Misschien kwam die houding mede voort uit het anders denken over goden (christelijk tegenover islam), maar het kan ook zijn dat hun kritiek zich wellicht al vanaf het begin richtte op dat zogenaamde geloof in de heilzame werking van de vrije markt, die de ware vrijheid zou brengen. Of was het kritiek op de zedeloze moraal van het Westen? Het kan ook zijn dat de Oosterse haat voor het Westen nog een gevolg is van de imperialistische houding van het Verenigd Koninkrijk.
Hoe dan ook, het Westen heeft zich de haat van het Oosten op de hals gehaald en moet daar nu mee omgaan. Zit het gevaar voor de mensheid echt in dat geloof? Is het niet breder, zijn het niet meer botsingen tussen Islamculturen en Westerse culturen? Ik vermoed dat die twee elkaar wederzijds als bedreiging zien.
In het Oosten bepalen de ayatollahs wat kinderen op school moeten leren. Daarbij wordt een god beschouwd als hoeder van de normen en waarden van deze ayatollahs. Voor zijn handelen beroept de mens zich op het heilige boek. God zegt wat goed en kwaad is. In het Westen bepaalt de wetenschap wat kinderen op school moeten leren (voor zover niet verziekt door andere fundamentalistisch godsdienstige stromingen).

De Verlichting heeft een seculiere wereld opgeroepen waar kerk en staat gescheiden optrekken. Gedragsregels worden democratisch afgesproken, geloof en godsdienst zijn privé. Het christendom heeft inmiddels heeft geleerd iets van relativering aan te brengen in het vroegere enig ware geloof. Bij de Islam blijkt dat nog een moeilijk proces. Je mag hun god niet straffeloos loochenen; dat is belediging van het heilige.
Het zou naïef zijn te denken dat godsdiensten en hun bijbehorende culturen al aan het verdwijnen zijn. Ja, de tijd van de kruistochten is voorbij, godsdiensten schijnen elkaar meer te respecteren, met pogingen tot wederzijds begrip. Maar toch zijn ze er (nog) en kunnen een gevaar vormen voor het voortbestaan, de voortgang en vooruitgang van de mensensoort. Het gevaar blijft zolang de mens geleerd wordt zich te onderwerpen, niet te mogen zeggen wat hij denkt, of te mogen doen wat hij zegt.
Het secularisme is kwetsbaar, juist omdat er geen beroep gedaan wordt op een oppermacht. Niets komt van boven. Het beroept zich op humaniteit, op intermenselijke afspraken, op gezamenlijk zoeken naar en ontwikkelen van waarden en normen. Een kwaadwillende kan heel gemakkelijk - in een democratisch land - een partij oprichten die op democratische manier de democratie om zeep kan helpen. Ja, dat wil je toch niet.
Klimaat
In de media kom je de klimaatverandering vaak tegen, maar naar mijn indruk minder dan de overige onderwerpen. Nog steeds staat dit onderwerp niet hoog genoeg op de wereldagenda. Blijkbaar nog een 'te ver van mijn bed-show'.
Net zag ik in het nieuws dat aan het eind van deze 21ste eeuw de zeespiegelstijging zich niet beperkt tot één meter, maar mogelijk wel drie meter zal bedragen. Raakt men al in paniek? Het kan ons halve land kosten, miljoenen van hun plek verdreven. Maar de miljoenen aan euro's gaan bijvoorbeeld naar terrorismebestrijding, want dit verschijnsel kost ons misschien wel een paar honderd doden en gewonden.
En mochten wij er in Nederland in slagen om dit probleem voor ons land op te lossen, dan zijn er de miljarden mensen die over de hele wereld gaan zwerven - graag naar dat veilige Nederland - op zoek naar veiligheid, naar voedsel, naar schoon drinkwater, naar schone lucht.
Dit jaar, 2018, kun je tijdens de debatten in de Tweede Kamer (Prinsjesdag) heel goed zien wat en hoe er gedacht wordt door de regering. VVD en CDA willen 'niet te hard van stapel lopen'. Er zou namelijk onvrede kunnen uitbreken onder de mensen voor wie het te duur wordt om hun huis, hun transport, hun eten energiezuinig te maken. Je hebt wel draagvlak nodig, roeptoeteren de fractievoorzitters. En ze moeten wel op onze partij stemmen, is de achterliggende gedachte.
Tegen beterweten in doen ze net of er ruim de tijd is om later - als het zover is! - alsnog maatregelen te nemen. Ik hoop maar dat D66 en CU hun poot stijf gaan houden in hun strijd voor het klimaat. Ik hoop ook dat we nog op tijd zijn, maar twijfel er aan, als politici hun eigen voortbestaan belangrijker vinden dan dat van ons land, onze wereld.



5. Door het oog van de naald

Eerder gaat een kameel door het oog van de naald,
dan dat een rijke in de nieuwe wereld komt.
Dat belooft weinig goeds voor de rijke. En deze uitspraak hoeft ook niemand te verbazen als die uit de mond komt van iemand die hebzucht de wortel noemt van alle kwaad. Voorafgaand is wel gebleken dat ik weinig vertrouwen heb in 'de rijke', waarmee ik dan de grootgraaier bedoel. Maar het gaat me met deze titel toch meer om die andere context. Door het oog van de naald betekent ook 'op het nippertje gered'.
Zullen nieuwe natuurkrachten die zich nu voordoen in de eenentwintigste eeuw in staat zijn alsnog het tij te keren? Is er een regering, een VN, een IMF, die tot zoiets in staat is? Wordt de ontaarde mensheid alsnog weer geaard? Komen er genoeg nieuwlichters die erin slagen een plan te maken en dat uit te voeren? Lukt het nog om van de graaier een solidair wezen te maken? Of de mensheid solidair? Hoe dan?

Het valt me nu op dat ik blijkbaar mijn hoop vestig op mensen en niet op regeringen, bedrijven of instituten, en natuurlijk niet op bovennatuurlijke wezens. Misschien verbeeld ik het mij, maar het lijkt soms of het aantal lichtpunten toeneemt, mensen die op de juiste plaats de juiste dingen zeggen en doen. Net vanmiddag bijvoorbeeld bij Buitenhof-tv, een heel goed verhaal, scherp, oproepend tot actie en wel snel. Zij kunnen het tij doen keren.

Na zoveel eeuwen van godsdiensten heeft de mens het goede van godsdiensten (als dat er was) wel zo'n beetje opgesoupeerd. De denkende mens, de Sapiens, begon in de verdrukking te komen. Maar vanaf de zeventiende eeuw, met de Verlichting, keerde het tij en kwamen godsdiensten in de verdrukking. Er was geen god meer, althans in het Westen.
Nu ik godsdienst en religie uit elkaar pluis, dringt de vraag op: kwamen religieuze en rituele handelingen daarmee ook in een verdomhoekje? Terwijl de Sapiens daarvan een flinke voorraad heeft aangelegd in het verleden. Heeft dat remmend gewerkt op de ontwikkeling van de Verlichting, op het doorzetten van de rede? Of is daardoor nieuw gedachtengoed ontwikkeld om toch plaats te maken voor emoties?
Wie niet meer in god geloofde ging z'n levensdrang anders invullen en vond vele opties, zoals romantiek, fascisme, communisme, liberalisme, boeddhisme, atheïsme, en meer. De een na de andere stroming werd en wordt ontmaskerd als zinloze tegenkracht; ze brachten en brengen geen voortgang. In het Westen met name, maar nog steeds uitwaaierend, heerst het geloof in de vrije markt.
Nu ook die overtuiging wankelt, is er de nieuwe kans voor een NeoVerlichting. Het nieuwe daarin is dat de mens zich echt verbonden voelt met zijn woonplaats Aarde en het belang daarvan beseft en verdedigt.
De mens is van nature een denkend wezen, bezint zich, zoekt naar kennis en betekenis, beseft dat zijn voortbestaan niet gegarandeerd is zonder uitvoerige samenwerking, verbondenheid. Dat is in zijn genen gaan zitten. Spinoza zou oproepen: ga er in mee, stel je open voor je natuurlijke mogelijkheden, door in samenwerking je bijdrage te leveren, geef je betekenis aan je leven.

Kruipen we zo door het oog van de naald?

Neo-verlichte Mensen Met Macht, die moeten zo snel mogelijk aan de bak komen, overal ter wereld. Ik zal ze aanduiden met de afkorting M3plussers.
Een mooie droom, zou je zeggen, maar ja, zo moet het. Tussen mensen is zoiets mogelijk.
Moet dat op een Chinese manier, dus dat de plussers per definitie in de regering zitten, voorzitters en zo van een éénpartijstelsel? Is het voor het werk van de plussers nodig om de democratie te relativeren? Doortastendheid is een vereiste, en inspraakmogelijkheden konden wel eens in de weg staan. Terwijl ik toch vrijheid hoog in m'n vaandel wil houden. Hier ben ik nog niet uit.


De neo-verlichting kunnen we niet overlaten aan een soort evolutionair geleidelijk proces; de mensheid kan zich de benodigde tijd niet permitteren, doortastend optreden is vereist. En waarom zou dat niet kunnen? Nu met internet, nieuwe communicatie, snelheid van handelen, is er veel mogelijk. Kijk eens naar wat een handjevol verlichters in de zeventiende eeuw al voor elkaar kreeg in zo korte tijd.

Nog een laatste notitie over religie, iets om te onderzoeken. Stel dat inderdaad de Sapiëns met en in zich een groot arsenaal van dierlijk DNA met zich meedraagt, bijvoorbeeld de nodige emoties om te overleven in gevaarlijk gebied, of de drang om samen te werken, te verbinden, in grote groepen op te treden.
Hoe positief mogen of kunnen we religie waarderen als een middel tot vooruitgang van de mensheid? En welke rol speelt daarbij de rituele handeling? Samen bewegen, zingen, buigen, dansen, noem maar op wat de mens doet in z'n bijeenkomsten, z'n festivals, z'n vieringen bij geboorte en dood, z'n massale uitvoeringen in stadions, z'n gezamenlijke pelgrimstochten, deels al duizenden jaren geclaimd door godsdienst, zoals kerkdiensten, miljoenen die om de Kabbala lopen, de paus willen zien, vroeger de kruistochten, de heethoofden van de beeldenstorm, het zweverige uit de wereld trekken van retraitezoekers.

Ik verwacht nog een flinke oorlog tussen godsdienst (onderdanigheid) en religie (menselijke aanleg). De groep M3plussers zoekt de oplossing bij zoiets als "volg je hart, gebruik je verstand.


Amsterdam, Daan van Alten, oktober 2018