De mensensoort, als alle soorten, wil overleven, voortgaan en verbeteren
en weet inmiddels dat dit alleen in samenwerking kan met elkaar.
Dit seculier, humanistisch besef begint te groeien.
In de media kom je de klimaatverandering vaak tegen, maar naar min indruk minder dan de overige onderwerpen. Nog steeds staat dit onderwerp niet hoog genoeg op de wereldagenda. Blijkbaar nog een 'te ver van mijn bed-show'.
Net zag ik in het nieuws dat aan het eind van deze 21ste eeuw de zeespiegelstijging zich niet beperkt tot één meter, maar mogelijk wel drie meter zal bedragen. Raakt men al in paniek? Het kan ons halve land kosten, miljoenen van hun plek verdreven. Maar de miljoenen aan euro's gaan bijvoorbeeld naar terrorismebestrijding, want dit verschijnsel kost ons misschien wel honderden doden en gewonden.
En mochten wij er in Nederland in slagen om dit probleem voor ons land op te lossen, dan zijn er de miljarden mensen die over de hele wereld gaan zwerven - graag naar dat veilige Nederland - op zoek naar veiligheid, naar voedsel, naar schoon drinkwater, naar schone lucht.
Dit jaar, 2018, kun je tijdens de debatten in de Tweede Kamer (Prinsjesdag) heel goed zien wat en hoe er gedacht wordt door de regering. VVD en CDA willen 'niet te hard van stapel lopen'. Er zou namelijk onvrede kunnen uitbreken onder de mensen voor wie het te duur wordt om hun huis, hun transport, hun eten energiezuinig te maken. Je hebt wel draagvlak nodig, roeptoeteren de fractievoorzitters.
Tegen beterweten in doen ze net op er ruim de tijd is om later alsnog maatregelen te nemen. Ik hoop maar dat D66 en CU hun poot stijf gaan houden in hun strijd voor het klimaat. Ik hoop ook dat we nog op tijd zijn, maar twijfel daar ernstig aan. Als politici hun eigen voortbestaan belangrijker vinden dan dat van ons land, onze wereld.
Die zijn er altijd en overal geweest vanaf het moment dat mensen culturen creëerden. Met dat de mensensoort ontdekte dat ze als grotere groep meer kansen hadden, ervoeren ze andere culturen dan de hunne als vijandig, gevaarlijk. Stammen, zelfs hele volkeren roeiden elkaar uit, de ene dominante cultuur volgde de andere op, oorlogen leverden veel buit op. Het zit blijkbaar diep verankerd in de mensensoort om alles te doen tot behoud en glorie van de eigen groep en de eigen groepscultuur, daarbij ingesloten de eigen godsdienst.
Toch schijnt over het geheel genomen in de loop van eeuwen en millennia het botsen te zijn afgenomen, of in elk geval minder gewelddadig te zijn geworden. De tijd van de kruistochten is voorbij, godsdiensten schijnen elkaar meer te respecteren, met pogingen tot wederzijds begrip, mede omdat alle culturen inmiddels kennis hebben genomen van de andere. Globalisering gaf meer kennis over elkaar.
Maar om nu te zeggen dat er geen botsingen meer zouden zijn, is naïef. Momenteel spitst zich dit toe op botsingen tussen Islamculturen en Westerse culturen. Ik vermoed dat die twee elkaar wederzijds als bedreiging zien.
In het Oosten bepalen de ayatollahs wat kinderen op school moeten leren. Daarbij wordt een god beschouwd als hoeder van de normen en waarden van deze ayatollahs. Voor zijn handelen beroept de mens zich op het heilige boek. God zegt wat goed en kwaad is.
In het Westen bepaalt de wetenschap wat kinderen op school moeten leren. Ooit was ook in het Westen de ultieme waarheid wat in de Bijbel stond geschreven. De aanval daarop is ooit begonnen met de Verlichting en haar voorlopers. Sindsdien dringt het Secularisme op: de mensen maken afspraken over hoe ze met elkaar omgaan op een democratische manier, waarbij alle groeperingen mogen denken en heel veel doen wat ze willen en zeggen wat ze denken.
Met andere stromingen heeft het Westen ook ervaring opgedaan, zoals met fascisme, communisme, kapitalisme, (neo)liberalisme, men moet kiezen. Het Westen mag zich best eens afvragen wat er over is, en wellicht nog voortwoekert van deze denkrichtingen. Hoe kijkt de rest van de wereld aan tegen een stroming die serieus gelooft dat hebzucht goed is, dat zoiets op de vrije markt iets goeds zou voortbrengen, dat vrijheid van meningsuiting tevens vrijheid inhoudt om anderen zwaar te beledigen, of we ons eigen privéleven en dat van anderen maar zo op internet te grabbel kunnen gooien?
Zelf - als ik echt moet kiezen - wens ik dan secularist te zijn. Op basis van rationele argumenten, feiten, wetenschappelijk onderzoek, en zonder daarbij de emotionele kant van de mensensoort te ontkennen, maken mensen, volkeren hun afspraken over hun gedrag.
Het woord op zich maakt duidelijk dat ik niet op zoek ga naar bovennatuurlijke wezens die wellicht iets in de melk te brokkelen zouden hebben. Maar daar blijft het echt niet bij. Het gaat mij niet om iets te ontkennen, ik wil juist wijzen op het feit dat de mensensoort al sinds zijn ontstaan en daarvoor een eigen ethiek ontwikkelt die er op uit is de soort niet alleen te behouden, maar ook te verbeteren. Kenmerkend verschil met de aanhangers van godsdienst is het zichzelf verantwoordelijk weten voor je gedrag, dat je je niet beroept op een hoger, bovennatuurlijk gezag.
De huidige botsing tussen verschillende culturen heeft hiermee direct te maken. Het Westen wil haar seculiere waarden niet opgeven, het Oosten evenmin haar godsdienstige.
Het secularisme is kwetsbaar, juist omdat er geen beroep gedaan wordt op een oppermacht. Niets komt van boven. Het beroept zich op humaniteit, op intermenselijke afspraken, op gezamenlijk zoeken naar en ontwikkelen van waarden en normen. Een kwaadwillende kan heel gemakkelijk - in een democratisch land - een partij oprichten die op democratische manier de democratie om zeep kan helpen. Ja, dat wil je toch niet.
In feodale tijden was een keizer wel ongeveer de hoogste machthebber. Het schijnt dat de keizer van Europa heel soms een paus voorrang moest verlenen (goddelijk gezag, nietwaar). Maar verder, de Keizers van China, van Habsburg, van Japan, Farao's, de sultan en de tsaar, zij hadden het geld en de politieke macht, zij beslisten over hun onderdanen en meer, over leven en dood. Dictators.
Aan het einde van ons vorige millennium is er nogal wat kritiek gekomen op de machtsstructuren. Autoriteiten werden verplicht hun gezag waar te maken, en zo niet, het veld te ruimen. Democratische, liberalistische en seculiere stromingen maakten de keizers een kopje kleiner. Er kwam enige ruimte voor vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Via de Franse Revolutie nog een gevolg van de eeuw der Verlichting? Ik denk het.
Erg lang mocht dit feest echter niet duren. In Amerika verschenen boeken die als de bijbel werden verslonden met de boodschap dat de mens vooral van zichzelf moet houden, uiteraard ten koste van anderen, met ongeremde hebzucht. Jij zorgt dat je aan je trekken komt, je verzamelt macht en geld en kijk, als je dat eenmaal hebt, dan ga je daarmee aan het werk en dat komt vervolgens aan iedereen ten goede. Tenminste, als je de krachten van de vrije markt de kans geeft, als je geen overheidsregulering of -ingrijpen toestaat.
In de jaren tachtig van vorige eeuw was ik scheikundeleraar en sprak een collega economie. Hij stond bekend als een zeer deskundig docent, een fijne leraar, door leerlingen op handen gedragen. Het gebeurde dat die leerlingen bij hem kwamen en vroegen:
"Meester, wees eerlijk. Door hier een beetje leraar te zijn, toon je toch aan dat je een loser bent. Met jou opleiding zou je op de beurs binnen de kortste tijd heel rijk worden. Wat doe je hier op dit schooltje?"
Wat voor vreselijke infectieziekte was er onder deze leerlingen gaan heersen? En dat was maar een begin. In de jaren negentig kwam het neoliberalisme pas goed op stoom. En ja, vooral in de financiële sector. Geld was het enige dat telde. Met geld kon je geld maken, wie rijk was, werd nog rijker. Verdiende de directeur vijftig jaar daarvoor misschien tien keer zoveel als de koffiejuffrouw, al gauw werd het verschil honderd keer zoveel, of onvoorstelbaar meer.
Zo'n financieel deskundige werd ook helemaal niet geacht maatschappelijk relevant te zijn. Wat zij deden en nog en weer (ook na de crisis) doen, daar wordt niemand wijzer van behalve zijzelf en enkele collega's. Ze hebben zelf geen idee wat ze feitelijk aan producten kopen of verkopen. Toch groeit hun vermogen.
Het wordt allemaal nog veel erger. De kloof tussen arm en rijk groeit niet alleen in financieel opzicht. De nieuwe rijken verzamelen zoveel geld dat zij gaan bepalen welke overheid hoeveel geld van hen mag lenen. Overheden moeten het doen met wat belastingrestjes t.b.v. infrastructuur en onderwijs en zorg. Overheden zijn bepaald niet de nieuwe keizers! Dat zijn personen, bedrijven, instituten, banken, die via het overmatige geld (belasting betalen doen ze vrijwel niet) nu ook de macht naar zich hebben toe getrokken. Zij runnen de wereld, dat kleine groepje mensen.
Net als in de feodale tijden worden ook nu de nieuwe keizers niet democratisch verkozen, maar ze doemen op uit de mistige wereld van algoritmen. Daarna laten zij - zo lijkt het - hun keizerrijk via erfelijke opvolging voortzetten. Ook houden ze rekening met de mogelijkheid van een soort onsterfelijkheid.
Harari schrijft over de Homo Deus, een nieuw soort mens die we in de toekomst mogelijk kunnen tegenkomen. Genetisch bewerkt, geüpdatet tot een intellectueler wezen, voorzien van extra lichamelijke en geestelijke mogelijkheden die de anderen, de meerderheid ook, niet heeft.
Als dat gebeurt, lijkt me dat weggelegd voor de superrijken. Ze hebben er het geld voor. Geld en macht zijn nog niet genoeg, ze willen ook super zijn, een übermensch, boven de andere staan, zonder dat ze daarvoor verantwoording hoeven af te leggen aan de ondermens, de sloeber, de man of vrouw die langzaamaan overbodig wordt in de digitale wereld en dus als een onderste Indische kaste beschouwd kan worden.
Je ziet dat ook bij de lakeien, aan het hof, om voor de aardigheid nog even voort te borduren op deze beeldspraak. Je hebt de bovenlaag, enkele keizers, als Google en Amazon. Daaronder heeft elk land een groeiende laag van BN'ers. Hoewel sommigen tot die laag worden toegelaten omdat ze echt wat te melden hebben, danken velen van hen hun bekendheid aan hun uiterlijk, aan emotionele roeptoeterij, aan topsport. Maatschappelijk is hun bijdrage miniem en ze laten zich bij voorkeur opvolgen door hun waarschijnlijk net zo oninteressante kinderen.
De keizers moeten ongetwijfeld een flinke groep middenklassers onder zich moeten dulden, want een zekere afhankelijkheid blijft. Ze moeten naar de kapper, nu en dan is een aannemer nodig, een notaris waarschijnlijk, en zo nog wat meer.
Een klein deel van de ondermensen is nodig om door de stad te scheuren op hun fietsjes en om een de midden- en bovenklasse hun maaltijd te brengen, of een pakje, maar wie weet zal dat ook gaan gebeuren zonder bezorgers, die zich dan mogen scharen bij de overbodigen.
De dreiging van overbodig zijn of worden lijkt onbewust al tot velen door te dringen. Wie ben ik, doe ik er toe, tel ik mee, waar ben ik goed voor? onzekerheid alom, vooral bij de onder- en middenklassen. We zien op straat, in de trein, waar dan ook, de meeste mensen rondgaan met een 'verlengde linkerhand'. Altijd steekt er iets uit die hand, een schermpje namelijk, dat non stop bekeken moet worden en met de rechterhand moet worden bediend als er de zoveelste onnozelheid moet worden verspreid. Om de haverklap tingelt het ding, een oproep om meteen te kijken, je zult iets missen…! Men stuurt je wat, je bent belangrijk. En je doet je voor als belangrijk, geslaagd, blij en vrolijk, een prettig iemand.
Zal dit zo doorgaan? Blijven de mensen dit doen? Komt met tot bezinning? Zo niet, dan vrees ik dat deze groep uiteindelijk totaal overbodig wordt, zombies zonder inhoud. Maar ook zonder uitzicht. Wat is uitzicht? Is er nog iets anders in de wereld dan dit schermpje? Nee, men kijkt niet op of om, wat voor moois de wereld ook te bieden heeft. Je krijgt een epje, ha, je telt mee, je bent belangrijk, je leest dat je vriendin op de Veluwe zit en een wild zwijn ziet, kijk maar, en meteen daarop word je dood gereden omdat je die auto niet zag. Een zombie minder, niks aan de hand.
Zijn er nog mensen die met vrije wil kunnen kiezen voor dit of tegen dat? Het onderwerp 'vrije wil' is ouderwets, daarover moet je in discussie met echte vrienden. Maar wie heeft die? Waar denkt iemand nog na? Wellicht in bepaalde kringen van neuro-geïnteresseerden, die bezig zijn met de werking van hersenen, het tamelijk autonome karakter daarvan. Een vrije wil zou fictie zijn, een verzinsel. Zelf denk ik een heel eind in die richting, maar ben onzeker. Ik voel mezelf in een aantal opzichten toch echt een vrij mens met eigen beslissingen. Ik weet dan dat 'eigen' betekent dat mijn brein (dat ben ik) dat doet en daar ben ik tevreden mee. Ik betwijfel of vrije wil een illusie is. Ik denk toch dat mijn denken, mijn ideeën uit mijzelf voortkomen. En niet van buiten worden opgelegd.
Kan de nieuwe mens alsnog voorkomen slaaf te worden van de algoritmes, van zijn mobiel, dus van de verspreider van de mobiel, of van het nog te ontwikkelen nieuwe hebbeding, de opvolger(s) van de mobiel? Dus van de nieuwe keizers? Dat zal zeer nodig zijn. Dan is er hoop.
Enkele autofabrieken maakten onlangs bekend dat ze in hun nieuwe modellen niet meer de TomTom inbouwen, maar een GPS van GOOGLE. Dat vind ik zo jammer. Weer het zoveelste voorbeeld van Groot zoekt Groot, machtig zoekt machtig, rijk zoekt rijk. Tomtom zal niet arm zijn, vast niet, maar ik heb het idee dat dit bedrijf nog net iets dichter bij de menselijke schaal blijft dat die giganten.
GOOGLE, Amazon, Facebook, en nog zo'n stel bedrijven van dit type (maar evengoed moet je denken aan SHELL en zo) kenmerken zich door het feit dat ze gruwelijk rijk zijn, tot vele miljarden euro's, soms op naam van één persoon. In Amerika maken deze rijken politiek, maken ze de president, ze hebben er het geld en dus blijkbaar ook de macht voor. Zonder dat er enig democratisch proces aan vooraf ging.
Wat maakt ze zo rijk, wat maakt ze zo machtig? Volgens de gangbare meningen betreft dat hun verdienmodel: databezit, ze verzamelen gegevens, ze kennen van miljarden mensen de details, ze verkopen die gegevens aan bedrijven t.b.v. reclame en aan andere instituten t.b.v. machtsinvloed, bijvoorbeeld beïnvloeding van verkiezingen waar dan ook.
Als zombies melden de mensen zich aan bij deze bedrijven. Alles mogen ze weten, je persoonlijke gegevens, de namen van je vrienden, waar je van houdt, waar je werkt. Grote hoeveelheden foto's ondersteunen die gegevens, soms tot op naaktfoto's toe, die dan weer door kwaadwillenden misbruikt worden.
Ze zijn dus zo rijk en machtig omdat de mensen zich klakkeloos aan hen overleveren. In Amerika doet de overheid daar niets tegen, omdat de meerderheid daar vrije-markt-gelovige is, de overheid mag niet reguleren. In China is een streng toeziende overheid, maar dan een die graag zelf de data in handen heeft, ook daar is privacy een schaars goed. In Europa bezint men zich nog. er is kritiek. Er zijn waarschuwingen, er wordt soms wat ondernomen. Laten we hopen op een weldenkend Europa, dat de verzamelwoede van die rijke machtigen weet te beteugelen. Er wordt op gehamerd dat je alert moet zijn, maar je kunt niet de hele dag bezig blijven met de voorwaarden te lezen van cookies, of de zogenaamde transparantie te begrijpen. In de praktijk doe je er niets tegen.
Zelf heb ik een per ongeluk begonnen facebookaccount opgezegd, Twitter bekeken en afgezegd, aan andere vergelijkbare dingen ben ik gelukkig niet eens toegekomen. Whatsapp laat ik links liggen, geen epgroepjes voor mij, dus geen continue stroom van onnozele en ongewenste informatie. Ik heb een startpagina ingebouwd die pretendeert veilig te zijn en geen gegeven door te geven aan Google, en ik hoop dat het waar is.
De enige echte oplossing is dat iedereen dat doet, dat men ophoudt te geloven dat het fijn is om honderden 'vrienden' te hebben, dat men doorkrijgt wat een verlakkerij dat is. Weg ermee! Alleen dan kan het afgelopen zijn met deze ongewenste wereldheersers.
In Amerika zijn er mensen die om zich heen hun prachtige landschap zien verworden tot een smeerboel van olie en drab, verontreinigd drinkwater, visloze meren, enzovoort. Vroeger konden ze er met hun bootje de hele dag gaan spelen en zwemmen, nu krijgen ze er kanker van. Oorzaak: industrie.
Die mensen daar betreuren dat verlies, maar accepteren het als de prijs die je betaalt voor de vooruitgang, voor werkgelegenheid, voor geld dus, en de overheid moet er zich niet mee bemoeien. Alles schijnt te maken te hebben met het 'vrijheidsdenken' van de Amerikaan. Hij wil vrij zijn om te doen wat hij wil, zoals het dragen van een geweer, het rijden in wat voor auto dan ook, het bouwen van een fabriek, overheid uit de weg, ik kom er aan.
Zorg hooguit voor een weg of zo. Alleen zo kan ik mijn American Dream waarmaken.
Duivelse types als Ian Rand hebben erover geschreven en gefantaseerd en hun boeken staan naast de bijbel op de schoorsteen te pronken als de grote waarheden. Je moet geloven in de zegenrijke werking van god en de zegenrijke werking van de vrije markt. Dan ben je echt Amerikaan.
Overal waar de overheid ingrijpt als het met het milieu niet goed gaat, daar gaat het economisch beter, maar toch, deze Amerikaan wenst geen inmenging. Dat is iets van de vijand. En die vijand is zo ongeveer de andere helft van de Amerikanen. Oftewel, er heerst in Amerika een burgeroorlog tussen twee vijanden. Ze geloven dat de ander het land te gronde wil richten, wederzijds. Ze haten elkaar en bestrijden elkaar met alle mogelijke middelen. Het is een godsdienstoorlog, een primitieve godsdienstoorlog.
De plek waar deze oorlog wordt bekokstoofd is toch vooral de beurs. London heeft het helemaal overgenomen. Breekt het door naar Amsterdam en de rest van Europa? Het lijkt dat Europa vooralsnog enig voorbehoud wil behouden.
Het is geen wonder dat men in Europa (behalve in Londen dus) bedenkingen heeft. We kunnen niet zonder goede regulering (zij het liever wat minder met de Franse slag). Er is een gezonde dosis scepsis over menselijke natuur, over hebzucht als wortel van het kwaad.
En ook in andere delen van de wereld wordt - misschien al langer dan in Europa - met veel kritiek naar Amerika gekeken. De wereld van de Islam - zelf ook zwaar onder kritiek - roept al heel lang over de verdorvenheid van het Vrije Westen, met name in Amerika. Richtte hun kritiek zich wellicht al vanaf het begin ook op dat zogenaamde geloof in de heilzame werking van de vrije markt, die de ware vrijheid zou brengen?
Wat biedt ons de Natuur? En betreft dat puur natuur? Of halen we met zulke ideeën toch onbedoeld een bovennatuurlijk ingrijpen binnen? Spinoza ziet het als natuur dat er ontwikkeling plaats vindt in de soorten, vooruitgang zelfs, misschien wel opgang naar beter.
Als de natuur het in zich heeft om DNA te ontwikkelen, is het dan toevallig als dat ook echt gebeurt, of was het onvermijdelijk, moest het gebeuren? Is er een natuurlijke dwangmatigheid tot het ontwikkelen van DNA? Vragen de atomen er om? Dwingt de materie tot zo'n proces, of vallen atomen per ongeluk elkaar in de armen?
Staat zo'n natuurproces los van ethiek, van de vraag naar goed en kwaad? Kwestie van definitie. Spinoza definieert 'goed' als datgene dat het natuurlijk proces ondersteunt, stimuleert. Tegenwerkende krachten zijn 'kwaad'. Spinoza gebruikt de term 'levensdrang' en ik vermoed dat hij zo'n drang als iets onvermijdelijks zal zien. Een mens hoeft niet meer de doen dan zich open stellen voor die drang; die niet tegenwerken is al genoeg.
Wat er in zit, komt er uit, tenzij je het tegenhoudt. Dus ontplooi jezelf, daar worden jij en de wereld beter van.
Als ik m'n kennis oproep over DNA en de werking daarvan, dan klopt het. Het organisme bevat alles wat nodig is voor verdere ontplooiing. Elke soort zijn eigen ontwikkeling. Dat er zoiets als DNA bestond, en tevens zoiets als mutaties die enerzijds de ontwikkeling mogelijk maken, anderzijds ook heel akelige gevolgen kan hebben, ja, dat wist Spinoza nog niet natuurlijk. Maar dat de natuur al die opties in zich heeft, daar lijkt het toch erg op.
Zouden zowel toeval als onvermijdelijkheid niet allebei een dikke rol spelen hierbij? Kosmische straling veroorzaakt zowel bij toeval als onvermijdelijk mutaties in het DNA en /of foutjes in lichaamscellen. Met positieve en negatieve gevolgen.
Kijk je naar de geschiedenis van de Sapiens, en van andere soorten, dan is ontwikkeling zichtbaar. Wij zijn niet meer de mens in de grot, de jager-verzamelaar. We maken computers, sturen raketten de ruimte in, maken algoritmen. Zo zelfs dat ik een opgaande lijn zie van primitiever naar meer ontwikkeld, vooruitgang zou ik durven zeggen. Hopelijk dringt het tijdig door dat we deze lijn alleen kunnen voortzetten als we samenwerking accepteren, dat we zoiets niet in ons eentje klaren, maar dat we daarvoor de anderen en de wereld nodig hebben.
Dat betekent dan toch dat we op elkaar moeten kunnen rekenen, dat iedereen die samenwerking moet willen aangaan, dat iedereen zijn bijdrage levert. Zo kijk ik ook naar mezelf, naar mijn leven: heb ik wat bijgedragen? Deed mijn leven er toe? Die vraag stel ik aan mezelf, aan mijn medemensen, aan mijn kinderen en kleinkinderen. Mijn antwoord: ja, alles overziende vind ik dat mijn leven er toe deed, dat ik best een bijdrage heb geleverd, op allerlei manieren. Fijn vind ik dat.